صاحب بن عباد طالقانی

وزیر دانشمند آل بویه

مقدمه
صاحب بن عباد طالقانی، از بزرگترین وزرای دانشمند حکومت آل بویه است.

حسب سوابق تاریخی، با تشکیل حکومت های مستقل ایرانی از حکومت مرکزی عباسی (عربی)، حفظ و حراست از میراث قدیمی ایرانی، زبان فارسی و نوروز و ... مورد توجه مجدد قرار میگیرد و به همراه آن و به خصوص در دوره آل بویه، گسترش و پذیرش مذهب تشیع در ایران، فراگیر می گردد.

صاحب بن عباد طالقانی، در حکومت آل بویه، جایگاه ویژه ای دارد که علاوه بر ارتقاء سطح فرهنگی جامعه، در مناطق تحت تسلط دیلمیان، به ترویج مذهب تشیع و توسعه فرهنگ اسلامی و هم چنین، توجه به نمادهای ایرانی نوروز و غیره، پرداخته است.

برخی اعلام کرده اند صاحب بن عباد، اهل طالقونچه اصفهان بوده است و لکن شواهد و دلایل انتساب ایشان به طالقان دیلم (طالقان فعلی استان البرز) بسیار بیشتر و قوی تر می باشد.

صاحب روابط ادبی خوبی با شیخ صدوق ره داشته است و سلسله اقدامات فرهنگی وی، از جمله ایجاد کتابخانه عمومی در جهان اسلام و تألیفات و آثار ادبی صاحب بن عباد موجب رونق فرهنگی حکومت دیلمیان بوده است.

صاحب علاقه شدیدی به ائمه هدی ع داشته و آثار زیادی جهت قدردانی از خدمات علمی و فرهنگی، به ایشان اهدا شده است. بعلاوه، نامبرده علاقه زیادی به سادات داشته است.

به هر تقدیر، صاحب بن عباد، از قدیمترین و به خصوص، مشهور ترین دولت مرد طالقانی میباشد که در این مقاله، بر اساس منابع اینترنتی، به نقل از آثار مکتوب، برخی خصوصیات و اطلاعات تاریخی صاحب بن عباد طالقانی، مورد توجه قرار میگیرد.

با تشکر،
حسین زینعلی

حکومت های ایرانی بعد از اسلام

حب شدید به ائمه هدی ع

جایگاه صاحب بن عباد طالقانی

تکریم و علاقه به سادات

تولد و خانواده صاحب

رابطه با شیخ صدوق ره

مزار و مقبره صاحب

ایجاد کتابخانه عمومی

موطن صاحب بن عباد

تألیفات و آثار صاحب

اقدامات فرهنگی و عمرانی

کتاب های اهدائی به صاحب



ساختمان مقبره صاحب بن عباد در اصفهان
*********************************

قلمرو حکومت طاهریان






قلمرو حکومت صفاریان






قلمرو حکومت زیاریان






قلمرو حکومت سامانیان






قلمرو حکومت آل بویه





حکومت های ایرانی بعد از اسلام

با شکست حکومت ساسانی از مسلمانان، سال 10 هجری قمری به بعد، اکثریت ایرانی ها با پذیرش اسلام در تمامی شئون زندگی فردی و گروهی، در طول قرن های اول و دوم هجری، میراث تمدنی خود را، در راه رشد و توسعه فرهنگ اسلامی، به کار میگیرند. (خدمات متقابل اسلام و ایران – تالیف: علامه مطهری)

لکن بعد از حکومت خلفای راشدین، و به خصوص دوره اموی، با دیدگاه برتری نژاد عربی و ... سران حکومت وقت از مسیر احکام اسلامی، فاصله گرفته و اعتراضات زیادی در مناطق مختلف، برپا میشود.

ایرانیان در ابتدا، همسو و ذیل رهبران عربی معترض، مثل نهضت مختار یا برخی قیام های علویون، از ایشان حمایت نموده و به خصوص با مجاهدت های ابومسلم خراسانی، عباسیان موفق به شکست حکومت اموی و مروانی وقت میگردند. در دوران عباسی نیز، با حمایت ایرانیان از مامون، وی بر برادر خویش امین، غالب می آید.

لکن در طول قرن اول و دوم هجری قمری و علی رغم شباهت کامل دینی با حکومت های اموی و عباسی و حتی رواج کامل مذاهب حنفی و شافعی در اکثریت مناطق ایران، ولی با توجه به ادامه اختلافات مربوطه، مشخص میشود که سرنوشت سیاسی ایرانیان، هم سو با حکومت مرکزی عربی نمیباشد.

لذا از آغاز قرن سوم هجری قمری، ایجاد حکومت خودمختار از حکومت مرکزی عباسی، توسط بزرگان و مردم ایران زمین، پایه گذاری شده و در قرن چهارم هجری قمری، حکومت های مستقل و بزرگ ایرانی، تشکیل میشوند.

اولین حرکت جدی، حکومت طاهریان توسط طاهر بن ذوالیمینین در مناطق شرقی و جنوبی ایران (205 – 259 هجری قمری) و سپس حکومت صفاریان توسط یعقوب لیث صفار در مناطق شرقی و مرکزی (247-287) و همچنین مبارزات علویان طبرستان توسط داعی کبیر در استان های شمالی (250 – 316 هجری قمری)

و با ابعاد بیشتری، در حکومت سامانیان توسط نصر اول در مناطق شرقی و شمالی ایران (261- 389) و نیز حکومت زیاریان توسط مرداویچ بن زیار در استان های شمالی و مرکزی (315-462) در تلاش برای استقلال کامل از حکومت عباسی، نهضت های مختلفی در ایران، انجام میگیرد.

دو دیدگاه مهم سیاسی عقیدتی
هم زمان با نهضت های فوق برای مقابله با ظلم و ستم حکام اموی و عباسی (و چه بسا بعد از شکست اولیه از مسلمانان)، نظریه ای مطرح میگردد که برای بازگشت استقلال ایران از حکومت عربی، بهتر است نسبت به عدول از آئین اسلام و برگشت به عقاید رایج ایران باستان، اقدام گردد.

لکن دیدگاه دیگری در میان بزرگان ایرانی مقبول واقع میشود، که حساب ظلم و ستم حکومت اموی و عباسی، از حساب اسلام راستین، بعنوان دین الهی و نه حکومت عربی، جدا است.

زیرا حکمرانان مذکور جانشینان واقعی پیغمبر اسلام ص نیستند و مبانی احکام اسلامی نیز، بر اساس برتری نژاد عربی نیست و بلکه عقاید امامان شیعه، بعنوان نظرات اسلامی راستین، ملاک اسلام می باشد که آنها نیز مخالف اعمال بنی امیه و عباسی و برتری نژادی، میباشند.

علاوه بر سابقه آشنایی قبلی بزرگان ایرانی (جناب سلمان فارسی و نزدیکان به ائمه شیعه ع) شاید یکی از جهات علت پذیرش و ظهور نظریه فوق، نقش بزرگان و خانواده های شیعه ایرانی (مهاجر از منطقه دیلمان البرز به سمت فلات مرکزی ایران) در قرون دوم و سوم هجری باشد.

زیرا اعراب مسلمان، در قرن اول هجری، موفق به فتح کامل سرزمین های کوهستانی شمال ایران، گسترده البرز (دیلم و طبرستان) نمیگردند، و ساکنان این مناطق، تا سالها، خارج از سلطه حکومت مرکزی عربی بوده است، لذا در تواریخ صدر اسلام، این مناطق بعنوان بلاد کفر و الحاد! و خارج از حکومت اسلامی، مطرح بوده است.

لذا برخی رهبران یا اعضای قیام های زیدیه و علوی های متواری، هر چند برای امان ماندن از دستگیری توسط حکام وابسته اموی و عباسی، به این مناطق رفته و البته با تبلیغ اسلام با نگرش شیعی آن بین مردم محلی (با هسته اولیه البرز مرکزی، طالقان بزرگ ...)، و پذیرش آگاهانه و عمومی آن، از قرن دوم هجری قمری به بعد، بین مردمان مناطق طبرستان و دیلم، اولین پایگاه های عمومی تشیع در ایران شکل میگیرد.

در نتیجه از ابتدای قرن سوم هجری، این نظریه تقویت میشود که مسیر حرکت اجتماعی سیاسی ایرانیان، از طریق حفظ و حراست از آثار و میراث قبل از اسلام ایران، که مغایرتی با مبانی اسلامی ندارد، مثل زبان فارسی، آئین نوروز و ... و همچنین پذیرش کامل عقاید اسلامی بر مبنای مذهب تشیع، و البته استقلال کامل از حکومت بنی عباسی، میباشد.

به هر تقدیر، به دنبال حکومت های سامانی و زیاری، و لکن با شروع و ایجاد حکومت آل بویه (320-440 هجری قمری)، نگرش مذکور، پایه و اساس حکومت دیلمیان، قرار میگیرد.

علی، حسن و احمد، سه پسر بویه ملقب به ابو شجاع (ماهیگیر دیلمی)، در ابتدا بعنوان سرداران حکومت سامانی و در هنگامه نبردهای بین اُمرای سامانی و مرداویچ زیاری، بتدرج بر سرزمین های تحت کنترل آنها غلبه کرده

و در نهایت هر سه بردار بر بخش های شمالی و مرکزی و غربی ایران و عراق کنونی (با تصرف بغداد و دست نشانده کردن خلیفه وقت عباسی) و حتی تا بخشی از سوریه تسلط یافتند و حکومت بزرگ و مستقل شیعه ایرانی، بعد از حمله اعراب به ایران، پایه گذاری گردید.

اهمیت دانشمندان وزیر
طبق مستندات تاریخی، نقش برخی دانشمندان و بزرگان ایرانی، که نسبت به تمشیت امور سیاسی حکومت های مذکور، و هم زمان گسترش فرهنگ و ادبیات فارسی و استقلال سیاسی ایران (در حکومت سامانیان) و بعلاوه تبلیغ و گسترش مذهب شیعه (به خصوص در حکومت آل بویه توسط صاحب بن عباد طالقانی) اقدام گردید، بسیار گسترده و مهم میباشد.

می دانیم که برای اولین بار، به صورت سراسری، مراسم عزاداری امام حسین(ع) در عاشورا و جشن ولایت حضرت علی(ع) در غدیر خم با شکوه و عظمت، توسط حکمرانان دیلمی برپا گردید. همچنین در حکومت آل بویه، قبور ائمّه شیعه در عراق بازسازی کامل شد و عموم مردم به زیارت عتبات عالیات، تشویق گردیدند.

بعلاوه برخی شعارهای خاص شیعه امامیه، مثل گفتن حَی عَلی خَیرِ الْعَمَلْ و اَشْهَدُ اَنَّ عَلیا وَلی اللّه در اذان، استفاده از مهر نماز و تسبیحی که از تربت امام حسین(ع) ساخته شده بود، در عهد آل بویه روایج یافت.

به هر حال، نتیجه تلاش های مستمر مذکور، این شد که ایرانیان علی رغم قبول اسلام و حتی نگارش آثار علمی خویش به زبان عربی، و لکن با حفظ و حراست از آثار تمدنی قبل از اسلام خود، مثل زبان فارسی، آئین نوروز وغیره، هم زمان با قبول اسلام و به خصوص مشی شیعی آن، با ایجاد حکومت های مستقل سیاسی، در راه اعتلای فرهنگ اسلامی – ایرانی خود، تلاش های زیادی به عمل آمد.

به هر تقدیر، در ادامه شیوه مذکور و به خصوص چندین قرن بعد، اوج این نگرش، در حکومت صفویه خود را نشان داده و مسیر مذکور تا امروز، ادامه دارد.

قلمرو علویان طبرستان
*********************************

جایگاه صاحب بن عباد طالقانی

در حکومت آل بویه، نقش صاحب بن عباد طالقانی، وزیر بزرگ دیلمی، بسیار مهم و اساسی میباشد.

وی بعد از استاد خود ابوالفضل بن عمید، بعنوان وزیر جوان حکومت دیلمی و در عین حال، دانشمند برجسته و عاشق استقلال ایران، سالهای زیادی، در خدمات امرای مختلف آل بویه بوده است.

او ضمن حفظ و حراست از فرهنگ اسلامی و تلاش برای ایجاد آثار متعدد علمی و ادبی، نسبت به تکریم از شعراء و ادبیات فارسی و عربی و نکوداشت آئین نورز اقدام مینمود.

صاحب در عین حال، حمایت از علماء و سادات علوی و گسترش فرهنگ تشیع، سعی و تلاش بسیار زیادی در طول دوره وزارت خویش، می نماید.

برخی به جهت خدمات علمی نامبرده، قرن چهارم هجری را قرن «صاحبی» نیز می‌نامند.


تصویر نمادین منسوب به صاحب بن عباد



بارگاه صاحب بن عباد

تولد و خانواده صاحب

اسماعیل بن عباد طالقانی (324 – 374 هجری قمری)، با کنیه ابوالقاسم (در حالیکه فقط یک دختر داشته است) و مشهور به صاحب و کافی الکفاة میباشد. سلسله نسب صاحب به صورت اسماعیل بن عباد بن عباس بن عباد بن احمد بن ادریس نقل شده است.

عباد پدر صاحب از بزرگان و فضلای زمانه و درحکومت آل بویه، مشغول به خدمت بوده است. عباس پدر بزرگ صاحب و اجداد وی نیز از دانشمندان عصر خود بوده اند.

عباد پدر اسماعیل در سال 335 هجری فوت نموده و مادرش كفالت و تربیت فرزند را كه در آن وقت نه ساله بود بر عهده گرفت.

گفته شده، وی در كودكی كه روزها برای آموختن قرائت قران به مسجدی می رفت و مادرش هر روز یك دینار و یك درهم باو می داد و می گفت این مبلغ را به نخستین فقیری كه از سر راه تو بیرون آید عطا كن، و صاحب تا زنده بود این رسم را ترك نكرد و بعدها منشاء خدمات علمی و به خصوص وقف کتابخانه های عظیم صاحب گردید.

صاحب بن عباد از سال 326 تا سال 385 هجری قمری، به مدت پنجاه و هشت سال و اندی در قید حیات بوده است و بیشترین دوره وزارت را در آل بویه، داشته است.

دوره صدارت او در اصفهان برای مؤیدالدوله دیلمی از سال 347 تا سال 366 نوزده سال، و مدت وزارت او در ری و گرگان برای مؤیدالدوله از سال 366 تا سال 373 هفت سال، و دوره صدارت برای فخرالدوله از سال 373 تا سال وفات دوازده سال بوده است.

مزار و مقبره صاحب

صاحب در سال ۳۸۶ هجری در شهر ری وفات یافت و حسب وصیت وی، جنازه اش به اصفهان انتقال و در ملک شخصی اش دفن شد.

مزار صاحب بن عباد در اصفهان، چهارراه ابن سينا، خيابان علامه مجلسي شمالي، كوچه دارالشفاء طوقچي، كوچه صاحب ابن عباد، میباشد و مقبره او در سمت شمالي رواق قبر « آيت الله حاج شيخ عباسعلي اديب حبيب آبادي » قرار دارد.

حياط مقبره در سمت غربي ساختمان است و در غرب آن مقبره خانوادگي مرحوم « حاجي مشير الملك ميرزا باقرخان نائيني فاطمي» قرار دارد. در انتهاي جنوبي حياط مقبره صاحب ابن عباد در كنار كوچه اي میباشد.


نمائی دیگر از ساختمان مزار صاحب بن عباد

روستای تکیه ناوه طالقان








روستای سوهان طالقان

موطن صاحب بن عباد

هرچند اکثریت محققین و تاریخ شناسان، نسب صاحب بن عباد و پدران ایشان را، طالقان (دیلم - البرز) می دانند، لکن به نظر برخی دیگر، ایشان اصفهانی بوده و عده ای محل تولد وی را استخر در استان فارس و برخی در ری، اعلام کرده اند.

در توجیه اصفهانی بودن صاحب، گفته شده است که منطقه جی، از مناطق اصفهان قدیم بوده است و چون در حال حاضر نیز، بخشی به اسم طالقونچه (مسیر جاده لنجان به سمیرم) در استان اصفهان وجود دارد، منطقه طالقان جی اصفهان، تبدیل به طالقونچه فعلی شده است و شهرت طالقانی بودن صاحب بن عباد، به مکان مذکور می باشد.

به نقل از ثعالبی صاحب کتاب یتمه الدهر (429 هجری) در شرح زندگی صاحب، اعلام میگردد که طالقانی که صاحب را بدان نسبت داده اند، از قرای اصفهان است.

هم چنین صاحب در اصفهان اقامت داشته و همسر و دخترش در اصفهان زندگی کرده اند. او در اشعارش از تعلق به اصفهان، صحبت کرده و حسب وصیت نامبرده، بعد از فوتش، در منزل شخصی اش در اصفهان، به خاک سپرده شده است که می تواند دلالت بر اصفهانی بودن صاحب باشد.

لکن در جهت رد ادعای اصفهانی بودن صاحب و دلایل طالقانی (دیلمی) بودن ایشان، گفته شده که اکثریت تاریخ نگاران، صاحب بن عباد را (به خصوص از حیث آباء و اجداد) منسوب به طالقان مشهور به طالقان دیلم و قزوین میدانند که همین مکان فعلی طالقان استان البرز می باشد.

بعلاوه حسب مستندات تاریخی و مطالب کتب قدیمی، فقط دو طالقان مشهور در ایران وجود داشته است (طالقان دیلم و طالقان در خراسان بزرگ، بین مرو و بلخ) که در منابع قدیمی، هیچ اشاره ای به منطقه طالقونچه اصفهان ندارد.

بعلاوه حضور صاحب در اصفهان یا ازدواج و فوت در این شهر، دلیل موطن اصلی آباء و اجدادی و حتی محل تولد وی نیست. زیرا بزرگانی زیادی از طالقان ( نظیر درویش عبدالمجید طالقانی) به مناطق دیگر از جمله اصفهان رفته و در آن شهر، اقامت و فوت کرده اند.

خود ثعالبی نیز در حکایتی در اخبار عباد بن علی، نوه دختری صاحب می نویسد كه شعرا در ولادت او قصائد تبریك و تهنیت گفتند و از جمله ابوالحسن جوهری قصیده ای گفت و حدیث «ان بالطالقان كنزا من ولد فاطمة ...» (در شأن مردمان طالقان دیلم) به عباد بن علی تأویل كرد، زیرا دخترزاده ی صاحب از طرف پدر (ابوالحسین علی حسنی همدانی) فاطمی بود، که این مطلب، دلالت بر نسب طالقانی بودن صاحب دارد.

هر چند با توجه به رواج کامل مذاهب اهل سنت در اصفهان، به خصوص قرون دوم و سوم هجری، اینکه خانواده صاحب تا چندین نسل، بعنوان بزرگان تشیع این منطقه، زندگی کرده باشند، فاقد مستند تاریخی می باشد و لکن تعلق ایشان به خانواده های شیعه دیلم که به همراه بزرگان آل بویه، با آنها همراه شده باشند (ولو بعدها در اصهفان و ری، اقامت کرده باشد)، منطقی تر و با شواهد تاریخی، همخوانی بیشتری دارد .

بعلاوه از حیث عقلی، بسیار بعید است که شخصی مثل صاحب بن عباد، با مراتب بالای علمی و حکومتی، در صورت اصفهانی بودن آباء و اجداد وی، لکن راضی بوده که به منطقه تاریخی دیگری، منتسب گردد.

لذا در صورت اصفهانی بودن صاحب بن عباد، دلیلی وجود ندارد که برای ایشان، پسوند طالقانی (با توجه به شهرت تاریخی آن)، انتخاب گردد. با توجه به روایت خود ثعالبی در خصوص تبریک بابت تولد نوه صاحب فوق الذکر.

حسب اعلام برخی محققین تاریخی، اجداد خانواده صاحب بن عباد، متعلق به روستای جوستان طالقان (مکان مزار حضرت هارون بن موسی، برادر امام رضا ع) می باشند و البته انتساب آنها به روستای تکیه ناوه (مزار ابراهیم بن علی بن عباس مشهور به نوه حضرت ابوالفضل ع)، روستای مقابل روستای سوهان، در پائین طالقان، بین اهالی این منطقه، شهرت زیادی دارد.

برای مشاهده دلایل و شواهد طالقانی یا اصفهانی بودن صاحب بن عباد به مقالات انتشار یافته در کیهان فرهنگی، شماره های 201 - تیر 1382 و 207 - دی 1382 و 214 - مرداد 1383 و 224 - خرداد 1384 (مقالات و مباحث بین آقای سید مصطفی مجرد، محمد جواد شریعت و محمد علی جعفریان) و کتابهای زندگی نامه صاحب بن عباد، مراجعه شود.

اقدامات فرهنگی و عمرانی

مهمترین تلاش‌های فرهنگی صاحب بن عباد در حین وزارت، اقداماتی است که برای ترویج و رونق مذهب شیعه در مناطق تحت تسلط حکومت آل بویه، انجام داده است.

برخی صدارت 38 ساله صاحب و حیطه قدرت وی در مناطق تحت نفوذش را عاملی بر توسعه تشیع در مناطقی مانند اصفهان، ری و قزوین قلمداد کرده‌اند.

صاحب مسافرت‌هایی را به واسطه اموری چون فتوحات و برخی مأموریت‌های سیاسی به شهرهایی مانند همدان، گرگان و خراسان داشت و با تدابیر خویش همواره باعث ترقی و رونق دولت شیعی آل‌بویه گردید.

صاحب در اصفهان با ایجاد بساط علم و ادب، بر ترویج فضل و دانش و تشویق فضلا و دانشمندان همت گماشت و سخنوران و نویسندگان نامی را گرد خود جمع و خواص آنها را به همراهی و مصاحبت اختیار كرد.

از ویژگی‌های صاحب بن عباد، عنایت و احترام و بها دادن به علما و اندیشمندان بوده است و به ویژه این‌که بسیاری از دانشمندان و شعرای جهان اسلام در آن زمان از مواهب او بهره‌مند شده‌اند. خاصه کسانی که به نحوی در جهت فضایل و معارف اهل بیت پیامبر (صلّی الله علیه و آله) تلاش و کوشش داشته‌اند.

هدایایی که صاحب جهت اهل دانش و به ویژه علمای شیعه مقرر نموده بود زیاده از صدهزار دینار در سال بوده و به ویژه در شهرهایی مانند بغداد، نجف و کربلا و نیز در هر سال پنج هزار دینار برای فقها و ادبای بغداد می‌فرستاد. و بدین مناسبت نیز سید رضی در اشعاری که در مرثیه صاحب سروده او را در مرتبه اعلای سخاوت دانسته است.

خود صاحب بن عباد نیز، در تمامي ابواب و فنون شعر از قبيل مدح، وصف، رثاء، هجاء، هذل، مواعظ و غيره اشعاري سروده و در هر فن قدرت طبع خود را با آوردن معاني نو و مضامين تازه و دقيق آشكار ساخته و اشعار متعددي در وصف ائمه و امام علي ـ عليه السّلام ـ و در بيان مقام والاي آنان سروده است.

او در فن نويسندگي و كتابت نيز مهارت کامل داشت و در اين زمينه، دارنده سبك و روش بود. ثعالبي، از علمای معاصر با صاحب، منشأت صاحب را از حيث زيبايي لفظ و معني به سرحد سحر و اعجاز نزديك مي‌دانست.

صاحب نوشته‌هاي خود را به آيات قرآن، امثال و پندها و كلمات و اشعار شعراي مشهور مزيّن مي‌ساخت. جمله «ايّها القاضي بِقُمْ قد عَزلناك فَقُمْ» اي قاضي شهر قم، همانا تو را از قضاوت بركنار نموده‌ايم، پس از جاي خود برخيز، از جمله‌هاي ادبي مشهور صاحب است.

آثار و فعالیت‌های صاحب تنها در بیان و کتاب و ارائه راه و تدوین سیاست نبود بلکه برای پیشبرد اهداف معنوی خود خاصه در ترویج تشیع گام‌های استواری در زمینه‌های عمرانی و فرهنگی برداشته است.

برخی مورخان قدیمی از جمله مؤلف «رساله محاسن اصفهان» بنای مسجد جامع صغیر اصفهان که مسجد جورجیر نیز نامیده شده است را به صاحب بن عباد نسبت داده‌اند.

از دیگر آثار صاحب احیاء و ترمیم شهر قزوین پس از ویرانی آن بوده است که مستلزم پشتوانه‌های مالی و موقوفات بسیاری بوده است. در سال 373 هجری قمری، شهر قزوین را آباد ساخت و برای آن هفت دروازه و دویست و شش برج قرار داد و اصل شهر را به 9 محله تقسیم کرد که هر محله به نام خود معروف بود و بنای شهر در سابق بر صد و بیست برج بود.

ابن عباد، بارها مردم و شهر شیعه ‌نشین قم را مورد محبت قرار داده و در حق آنها احسان بی‌اندازه می‌نمود. از جمله دستورات صاحب این بود که خراج مردم آن شهر را که به ده قسط گرفته می‌شد بر دوازده قسط مقرر داشت و این موجب رفاه و آسایش عامه گردید.

همچنین موضوع آب‌رسانی به این شهر با ایجاد کاریز (قنات) باعث این گردید تا جوی‌های آب بر خارج و داخل شهر روان گردد.
کتاب المحیط فی الغت العربی
بزرگترین تالیف صاحب بن عباد



شرح قصیده اصول دین
صاحب بن عباد
تالیف:علامه شیخ محمد حسین آل یاسین



دیوان شعر صاحب، به زبان عربی
نمونه اشعار صاحب بن عباد
در حب به ائمه اطهار ع

لو شقَّ عن قلبی یُری وسطه
سطران قد خطّاً بلا کاتب

العدل و التوحید فی جانبٍ
و حبّ أهل البیت فی جانبٍ

اگر قلبم به دو نیمه شود،
دو مصرع خواهد شد که کاتبی آنرا ننوشته است.

عدل و توحید در یک طرف
و محبت اهل بیت در طرف دیگر.

شعر عربی صاحب در ارادت به دوازده جانشین پیامبر اکرم ص

بـمحمّد و وصیّه و ابنیهمـا
و بعابد و بباقرین و کـاظم

ثمّ الرّضــا و محمّد ثـم ابنه
و العسکری المتقی و القائم

ارجو النجاه من الواقف کلّها
حتی اصیر الی النعیم دائم


ساختمان قدیمی مزار صاحب بن عباد

حب شدید به ائمه هدی ع

صاحب بن عباد، علاقه زیادی به ائمه هدی ع داشته است که از سیره عملی زندگی وی، مشخص و محرز است. بعلاوه در نوشته ها و شعرهای صاحب، این علاقه مندی، به شدت اظهار شده است.

هم چنین در خصوص واقعه غدیر و حادثه کربلا، سعی نموده وفاداری و عشق خود را با بیان نام علی (علیه‌السلام) تا قائم آل محمد (صلّی الله علیه و آله) نشان دهد. برخی شعرهای وی در مدح سایر ائمه طاهرین (علیهم السلام) نیز معروف است از جمله می‌توان به اشعار او در مدح امام علی بن موسی الرضا (علیهما السلام) اشاره نمود.

نمونه ای از سروده‌های ابن عباد و تأثیرگذاری آن، با توجه به جوّ اصفهان و شیوع ناصبی‌گری در این شهر، اشعار زیادی که صاحب در حب اهل بیت (علیهم‌السلام) سروده حاکی از اصرار او در ترویج چنین عقایدی در میان عامه مردم و نیز علمای شعر و ادب است.

شیخ صدوق اشعاری از صاحب ابن عباد نقل کرده که حاکی از شدت تشیع و علاقه او به ائمه اطهار (علیهم‌السلام) از جمله امام علی بن موسی الرضا (علیهما‌السلام) است.

در شعر دیگری، برائت خود را از برخی ناصبین حقوق ائمه ع، و ولایت خود را نسبت به اهل بیت (علیهم السلام) و شخص امام رضا (علیه‌السلام) تأیید می‌کند و در ضمن همین قصاید، اصرار خود را در نشر تشیع و کوبیدن ناصبی‌ها که در آن زمان در برخی شهرهای ایران از جمله اصفهان قدرتی داشته‌اند، اعلام می‌دارد.

از جمله اشعاری را سروده که ترجمه آن چنین است:
«چون دیدم که کار دشمنان شما واژگون شده و پرچم ایشان در هنگام سرنگونی است، هویدا کردم حق را در ولایت شما و حق ولایت شما هیچ‌گاه نقصان‌پذیر نباشد»

غدیریه صاحب نیز سرشار از بدایع ادب و معنوی است و روح بلند صاحب را در اتصال به این جریان ثابت می‌کند. فرازهای این اشعار، وابستگی عمیق و تعهد شاعر را نسبت به ولایت حضرت علی ع، اثبات می‌کند. در جایی آورده است:

ـ ای پادشاه دین، ای هم‌ریشه رسول، ای که دوستیت از جانب حق فرض و قطعی است.
ـ جایگاهت بر کوکب قرقدین پیداست و مجد و عظمتت از ستاره سماک پرتوافکن.
ـ شمشیرت بر گردن دشمنان قلاده زرین بسته، قلاده‌ای که زرگر ماهر نتواند بست

نگرشی بر دیوان صاحب بن عباد نیز حکایت از آن دارد که بیش از نیمی از اشعار وی در ستایش خاندان نبوت بوده است. برخی را بر این اعتقاد است که این شیوه او در کنار گذاشتن مخالفان اهل بیت (علیهم‌السلام) و نزدیک کردن شیعیان و معتزلیان، فضای مذهبی ری را تغییر داده است و موجب یک پارچه شدن اهالی شهرها، در قبول مذهب تشیع شده است.

تکریم و علاقه به سادات

تنها فرزند صاحب دختری بود که نامش ذکر نشده و فقط از او به عنوان «بنت صاحب بن عباد» یاد گردیده است. او از زنان فاضله شیعه و از کسانی بود که از محضر پدرش علوم و فنون ادب را فرا گرفت.

صاحب علاقه‌ای زیادی به این دختر داشت و از سوی دیگر محبت شدیدش به خاندان عصمت و طهارت باعث گردید دختر خود را به یکی از سادات علوی به نام ابوالحسین علی بن الحسین معروف به اخو المسمعی بدهد.

صاحب، نوه خویش را به احترام پدرش، عباد نام نهاد تا نام نیک پدرش در اذهان و خاطره‌ها بماند. اطرافیان و شعرای درگاه صاحب نیز به مبارکی تولد نواده‌اش اشعار بسیاری سرودند که پیام اصلی تمام آن ابیات انتساب خانواده‌اش به رسول خدا (صلّی الله علیه و آله) و اهل بیت (علیهم‌السلام) بود. زیرا آنان می‌دانستند که آنچه سرور و شعف بیش از حد صاحب را به ارمغان آورده این موضوع است.

خود صاحب نیز در این رابطه اشعاری به عربی دارد که ترجمه فارسی قسمتی از این اشعار چنین است :

حمد می‌کنم خدای را برای مژده‌ای که در شامگاه رسید، زیرا خداوند نوه‌ای به من بخشید که نوه پیامبر(صلّی الله علیه و آله) است.

خوشا، پس خوشا به پسری از نژاد هاشم، که فرزند پیامبر، علوی، حسنی و صاحبی است.

این پاره تن امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) است که اصل و فرع آن پاک و پاکیزه و تار و پود آن تمام است.

همچنین عبارتی که صاحب برای خاتم خود برگزیده نشانه‌ای دیگر بر ارادت او به تکریم اهل بیت (علیهم السلام) و مکتب تشیع است. بر (انگشتر) خاتم او عبارت «شفیع اسمعیل فی الاخره محمد و العتره الطاهره» نقش بسته بود.


ائمه الدب
تالیف صاحب بن عباد


کتاب صاحب بن عباد، وزیر ادیب
به زبان عربی، در باره فضائل و اهمیت اقدامات صاحب


رسائل
تالیف صاحب بن عباد


پژوهش در باره دیوان صاحب

ایجاد کتابخانه عمومی

صاحب بن عباد، جهت ترویج و گسترش تشیع و اعتلای فرهنگی ملی و اسلامی، اولین کتابخانه عمومی جهان اسلام را ایجاد و با وقف آن، امکان استفاده عامه اهل علم از آنرا فراهم ساخت.

گفته شده که بیشتر آثاره زمانه، در كتابخانه صاحب بن عباد وجود داشته است. در آنجا كتاب هاى زیاد گردآورى و فراهم آمده بود كه فقط از طریق دستنویس کردن، تهیه شده بود، كه كارى بس دشوار و مستلزم صرف وقت و هزينه زيادى بود.

در کتاب معجم الادباء جلد 6، و روضات الجنات، جلد 2 و بسيارى از منابع ديگر، شكوه و عظمت اين كتابخانه را ذكر كرده اند، آمار مختلفى براى تعداد كتاب هاى آن چون 206 هزار،140 هزار، 117 هزار، 114 هزار است و 100 هزار گفته اند.

همگى آمار فوق مى تواند صحيح باشد و اين به علت دوره هاى مختلف زندگانى صاحب است كه با گذشت زمان بر تعداد كتاب هاى آن افزوده شده است. منابع فوق، فهرست كتاب هاى کتابخانه صاحب را مشتمل بر 10 جلد دانسته اند كه براى حمل خود كتاب هاى آن به 400 شتر و به گفته اى به حدود 700 شتر نياز بوده است.

ثعالبى مى گويد كه ابوالحسن محمد بن الحسين الفارسى النحوى از صاحب نقل كرده است كه «از طرف ابو العباس تاش نامه اى ازنوح بن منصور پادشاه خراسان، كه به خط خود آن را نگاشته بود، به من رسانيد نوح در آن نامه مرا به خراسان فرا خواند و گفت، اگر به خراسان روم مرا وزارت داده و در اداره كشور بر من اعتماد نموده، گنجينه اموال را در اختيارم نهاده و دست مرا در تمام امور كشور و تصميمات باز مى گذارد.

من در پاسخ او عذرهاى گوناگون آوردم ازجمله گفتم: دستگاه وزارت من بزرگى و عظمت بسيار دارد و تنها براى انتقال كتابخانه ام چهارصد شتر لازم است تا چه رسد به اسباب و ادوات ديگر»

مؤلف تاريخ قمى نويسد: «پيش از صاحب، رسم پادشاهان و وزراء آن بود كه كتب خود را همانند جواهرات و زر و سيم در گنجينه اى نهان مى كردند و دانش طلبان و شيفتگان كتابخانه را از مطالعه و خواندن محروم مى نمودند

و سرانجام آن كتب ارزشمند طعمه خاك گشته، از بين مى رفت امّا صاحب بن عباد دفاتر و كتاب هاى گوناگون مربوط به دانش هاى مختلف و فنون متفاوت را در اختيار مشتاقان قرار داد و وقف آنان نمود تا مورد استفاده قرار دهند و از آنها بهره فراوان بردند»

بعدها همين كتابخانه پايه و اساس كتابخانه عمومى شهر رى شد و نام دارالكتب رى گرفت. كتابخانه صاحب مقارن قرن دهم ميلادى يعنى قرون وسطى تأسيس شد، دورانى كه در اروپا و دنياى غرب عصر تاريك خوانده مى شد و اختناق فكرى در اين جوامع حاكم بود.

كتابخانه صاحب تا حمله سلطان محمود غزنوى سال ها بهترين مرجع محققان و دانش پژوهان ايران بود. از آنجايى كه سلطان محمود غزنوى، مردى متعصب و قشرى بود، به سبب وجودكتاب هاى شيعى، معتزلى و رافضى در اين كتابخانه پس از تصرف، دستور سوزاندن آنها را داد، بقیه كتاب ها (غير مذهبى) تا زمان ابوالحسن على بن زيد بيهقى نيز قابل توجه بوده است،

زيرا بيهقى مى نويسد: کتابخانه صاحب را ديدم و مى توانم صعوبت حمل و نقل آن را از رى به بخارا و صحت نظر صاحب بن عباد را گواهى بدهم اين كتابخانه چنان عظيم بود كه فهرست آن شامل 10 مجلد كتاب مى شد»

رابطه با شیخ صدوق ره

ابوجعفر محمدبن علی بن حسین بن بابویه قمی مشهور به شیخ صدوق، از بزرگترین علمای شیعه، که به دعای امام زمان عجل اللّه تعالی فرجه الشریف متولد شده است.

ایشان، در مقدمه کتاب شریف عیون اخبار الرضا، اعلام نموده که تالیف کتاب، جهت هدیه به صاحب بن عباد، صورت گرفته است، که حاکی از مقام بزرگ علمی صاحب، نزد شیخ صدوق میباشد. ترجمه عبارت مرحوم شیخ صدوق:

اما بعد، چون دو قصيده از اشعار ابى القاسم اسماعيل بن عباد، که براى حضرت امام رضا على بن موسى بن جعفر عليهم السلام، برسم هديه و تحفه انشاء نموده بود، به دست من رسید، پس من اين كتاب را از براى کتابخانه ایشان تصنيف نمودم

چرا که به خوبی، چيزى در نزد صاحب بهتر از علوم اهل بيت نباشد. زیرا او از شيعيان خاص است و اعتقادات صاحب به ائمه هدی ع، مستحكم و همیشگی میباشد و کار و اشتغال صاحب، احسان به بستگان و شيعيان ايشان است و ...

و مناسب آنست كه ابتدا اين دو قصيده ذکر شود که در حقیقت علت اصلی تالیف كتاب (عیون اخبار الرضا) میباشد.

دو بیت ابتدائی از قصیده اول شعر صاحب:
يا زائرا وافدا الى طوس
مشهد طهر و ارض تقديس

ابلغ سلامى الرضا و حط على
اكرم رمس لخير مرموس

ای زائری که به زمین طوس می روی، شهر مشهدی که پاک است و زمینی که قدسی است.
سلام مرا نیز به حضرت رضا ع برسان و اقامت کن در مزاری که بهترین مزارهاست.

دو بیت از ابتدای قصیده دوم شعر صاحب:
ابلغ سلامى زاكيا
بطوس مولاى الرضا

سبط النبى المصطفى
و ابن على المرتضى

برسان سلام مرا به پاکی، به شهر طول، مزار مولایم امام رضا ع
نوه پیغمبر حضرت مصطفی ص و پسر حضرت علی مرتضی ع

پس خداى تبارك و تعالى، به صاحب بن عباد، بجهت گفتار پسنديده و اعمال نیکو و اخلاق زیبا و شيوه رضيه و طريقه مرضيه او، جزاى نيكو و ثواب وافر دهد ... زیرا صاحب بن عباد، در بعضى از اشعار خود به ائمه هدی ع پناه برده است، چنان چه گوید:

ان ابن عباد استجار بمن * * * * * يترك المعروف مصروفه

و در قصيده ديگر ميفرمايد
ان ابن عباد استجار بكم * * * * * فكل ما خافه سكفاه

و خداوند صاحب بن عباد را مشمول شفاعت ایشان قرار دهد، زیرا وی نقش خاتم (انگشتر) خود را به اسماء ائمه هدی ع، با عبارت «شفيع اسماعيل في الآخرة محمد و العترة الطاهرة» تزئین نموده است ...
کتاب شریف عیون اخبار الرضا - شیخ صدوق ره
اهداه شده به صاحب بن عباد






کتاب شریف عیون اخبار الرضا - شیخ صدوق ره






کتاب المحیط فی الغت العربی
بزرگترین تالیف صاحب بن عباد


کتاب القناع فی العروض
تالیف صاحب بن عباد

تألیفات و آثار صاحب

معروف‏ترين اثر صاحب بن عباد، کتاب بزرگ المُحيط نام دارد كه در باب لغتنامه عربی و در 7 جلد (چاپ جدید در 12 جلد) گردآوري شده است. بعلاوه به دلیل غنای زیاد آثار عربی صاحب، کتاب های ایشان، توسط ناشرین عربی نیز، تجدید چاپ شده است.

هر چند، برخی آثار علمی صاحب بن عباد، در گذر زمان مفقود شده است و لکن برخی آثار علمی مذهبی ایشان، بشرح ذیل، نام برده شده است:

1ـ «الابانه عن مذهب العدل بحج القرآن و العدل». از مضامین آن به دست می‌آید که صاحب آن را در دوران جوانی نوشته است و محتوای آن در باب تمام اصول دین و ذکر اسماء و صفات خدا و اقوال فِرق مختلفه اسلام و رد آنها و دفاع از تشیع و اصول آن است.

نسخی از آن در عراق، کتابخانه «میرزا محمد تهرانی» در سامرا و نیز کتابخانه «شیخ هادی کاشف الغطاء» در نجف وجود داشته است.

2ـ «دیوان صاحب بن عباد». این اثر مشتمل بر اشعار بسیاری است که او سروده و با ابیاتی از یکتایی خداوند و حمد او آغاز و پس از آن اشعاری در راستای مدح پیامبر (صلّی الله علیه و آله) و خاندان پاک او خصوصاً امام امیرالمؤمنین علی (علیه‌السلام) در آن مندرج است. نسخه‌های خطی متعددی از این اثر در کتابخانه ایاصوفیای استانبول و نیز یکی از کتابخانه‌های کشور هند موجود بوده است.

3ـ «کتاب التذکره». هر چند این اثر در باب اصول دین است اما مطالب نسبتا مفصلی درباره تفضیل امام امیرالمؤمنین‌(علیه السلام) نسبت به خلفا، درج شده است و بنابر نوشته مرحوم ادیب حبیب‌آبادی، نسخه‌ای خطی از این اثر به خط شرف‌الدین مازندرانی (متوفی 1055 ق) موجود است.

4ـ «رساله فضایل عبدالعظیم حسنی». صاحب، این کتاب را در جواب شخصی که از او در باب نسب و اعتقاد و دانش حضرت عبدالعظیم سئوال نموده بود تألیف و به تفصیل بحث کرده و ثواب زیارت او را بیان نموده است.

5ـ «عنوان المعارف و ذکر الخلائف فی التاریخ». در این اثر صاحب بن عباد به شرح حال پیامبر (صلّی الله علیه و آله) و زندگانی علی بن ابی‌طالب (علیهما السلام)‌ و سایر ائمه (علیهم‌السلام) و خلفا تا خلیفه المطیع بالله عباسی پرداخته است. این کتاب در سال 1372 ق در نجف اشرف طبع شده است.

هم چنین، عناوین کتابها و رساله های ذیل:

الاعياد و فضائل النيروز (در وصف عید نوروز)
الأقناع في‌العروض و تخريج القوافي -
الأمثال السائره (در علوم ادبي) -
اسماء الله و صفاته
الأمامة -
منشات -
تاريخ الملك و اختلاف الدول –
التعليل -
جوهرة الجمهرة -
الحجر -
الزيّديه -
الشواهد -
الفصول المهذّبة للعقول -
القضاء و القدر -
الوزراء
الوقف و الابتداء -
الكافي في الترسل
الروزنامجه
السفینه
نهج السبیل و غیره

کتاب های اهدائی به صاحب

برخی از دانشمندان و شاگردان صاحب بن عباد، جهت ارزش نهادن به زحمات فرهنگی ایشان، کتابهای تالیفی خویش را به صاحب، هدیه داده اند که برخی از آنها عبارت است از:

1ـ عیون اخبار الرضا (علیه السلام)، از محمد بن علی بابویه قمی معروف به شیخ صدوق، نویسنده انگیزه خود از تقدیم این کتاب را دو قصیده‌ای می‌داند که صاحب درباره مقام و عظمت امام علی بن موسی الرضا (علیهماالسلام) سروده و برای وی فرستاده بود.

2ـ کتاب رجال، از حسین بن علی بن بابویه برادر شیخ صدوق، بنا به نوشته «روضات الجنات» مؤلف این کتاب به دعای حضرت ولی عصر (علیه السلام) متولد شده است.

3ـ تاریخ قم، از حسن بن محمد قمی، نویسنده این کتاب، اثر خود را به صاحب هدیه کرده و معتقد است نزد صاحب چیزی گزیده‌تر از تصنیفی در اخبار شهر قم و اهل آن نیافته است.

4ـ دیوان المعمور فی مدح صاحب المذکور، اثر مذکور از مهذب‌الدین محمد بن علی حلی مزیدی معروف به ابوطالب الخیمی است که به صاحب تقدیم شده است.

5- الصاحبي، از ابن فارس.

6- تهذيب، از قاضي عبدالعزيز جرجاني.

7- الحجر، از ابوجعفر احمد بن أبي سليمان.

پایان
کتاب تاریخ قم، تالیف حسن بن محمد قمی ره
اهداه شده به صاحب بن عباد


مقبره صاحب بن عباد

صفحه اصلي

تمامي عكس ها و متون اين سايت، مشمول قوانين و رعايت حقوق معنوي مي باشد. هر گونه استفاده مجدد، فقط با اعلام منبع و آدرس سايت، مجاز مي باشد
All rights is reserved