استاد کل، درویش عبدالمجید طالقانی
نابغه خط شکسته نستعلیق ایران

خلاصه کتاب «احوال و آثار درویش عبدالمجید طالقانی» استاد بزرگ خط شکسته و شاعر قرن 12 - نگارش غلامرضا مشعشعی

فصل سوم، آثار درویش عبدالمجید - * - فصل چهارم، جلی نویسی در خط شکسته - * - فصل پنجم، ارزش‌های بصری در خطّ شکسته





قطعه خط شکسته، درویش عبدالمجید، 1184،در آن متذکر شده که قلم مساعدت کرده است، ص 170

قطعه خط شکسته درویش عبدالمجید، 1184 قمری	فصل سوم، آثار عبدالمجید طالقانی این آثار شامل تعدادی از قطعات، مرقعات و کتاب‌ها در نزد کتابخانه ها و نیز مجموعه داران خصوصی، میباشد. برخی از قطعات ایشان، بعدها با تزئین کامل، یعنی تذهیب، تشعیر، قطعه بندی و مرقع، همراه شده است اکثر قطعات ممتاز، در سال های پایانی عمر درویش، یعنی بین سال های 1179 تا 1185، تحریر شده اند. این قطعات اغلب شامل سه یا چهار یا چندین امضاء از استاد عبدالمجید می باشد
چندین قطعه استثنائی از دوریش وجود دارد که در سال های 1182 تا 1184 هجری قمری آنها را تحریر کرده است عجیب اینجاست که یک قطعه تحریر شده در سال 1180ق عبدالمجید، مورد رضایت ایشان واقع شده و لذا بیان داشته است: «قلم در آن خیلی مساعدت کرده است از آن غافل نگذرند» ص 170 در قطعه دیگری «نظر به بعضی قطعات که تحریر کرده است بر اکثر آنها ترجیح دارد» ص 298	قطعه خط شکسته درویش عبدالمجید، 1180 ق
یکی از صفحات مرقع کتابخانه مجلس- درویش عبدالمجید طالقانی	مرقع کتابخانه مجلس شورای اسلامی (مرقع خجسته) و مرقع موزه رضا عباسی (کوه نور) دو مرقع استثنائی از درویش می باشد مرقع کتابخانه مجلس، قطع 5/20 در 12 و شامل 34 قطعه ممتاز است. این مرقع از نفایس عالم خوشنویسی است که در سال 1181 تحریر شده است. تمامی قطعات مجدول، زرین بند مشکی، طلا اندازی بین سطور و دندان موشی و تحریر است با حواشی مذهب به دو ردیف ریسه گل و برگ های الوان و زرین و دارای تشعیرهای مزین به گل و بوته های الوان یا منقش و مرصع همزمان است مرقع رضا عباسی به قطع رحلی و شامل 52 دو قطعه از خطوط درویش در سال های مختلف است و کاتبی در ابتدای آن به خط رقاع، مرقع را چنین تعریف کرده است: جمیعا از خطوط خوب و ممتاز استاد الاساتید قبلة الکتاب عبدالمجید درویش خموش تخلص است که در خزانه هیچ سلطانی یافت نمیشود. به نظر میرسد که قطعات این مرقع بعد از فوت استاد، جمع آوری و به دست مذهبان، تذهیب و تشعیر شده و به صورت فاخر و نفیس درآمده است
درویش بین سال های 1170 تا 1185 قمری، کتاب ها و بیاض ها و جزواتی تحریر کرده است که درمیان آن ها برخی در شمار شاهکارهای بی نظیر است که چون خورشید بر تارک تاریخ خوشنویسی ایران می درخشد	یکی از صفحات مرقع موزه رضا عباسی، درویش عبدالمجید طالقانی
صفحه اول دیوان حافظ، درویش عبدالمجید، 1170 ق	دیوان حافظ قطع کتاب 8/16 در 3/11 سانتی متر، به صورت کامل، 247 صفحه در هر کدام 12 سطر، خط شکسته نستعلیق خفی متوسط، تاریخ کتابت 1170 که از کارهای دوره جوانی درویش عبدالمجید (20 سالگی) می باشد. محل نگهداری کتابخانه آستان قدس رضوی
دیوان مشتاق قطع جیبی 2/9 در 4/14 خط شکسته نستعلیق خفی متوسط، 328 صفحه هر کدام 14 سطر، تاریخ کتابت 1172. نگهداری در کتابخانه کاخ گلستان. شامل قصاید، مقطعات، غزلیات و ... «به خواهش آقا محمد باقر ولد ... در اصفهان قلمی گردید	صفحه دیوان مشتاق، درویش عبدالمجید 1172 ق
تصویر بیاض سنه 1176 ه ق - موزه کتابخانه ملی ایران	جُنگ اشعار بیاض کتابخانه ملی ایران، قطع: ابعاد 19 در 8، خط شکسته نستعلیق کتابت غبار ممتاز، سال کتابت 1176 شامل 70 ورق، اشعاری از محتشم، مشتاق، جامی، خیام و ... این اثر نخستین بیاضی است که تاکنون به سبک (شفیعایی) از درویش دیده شده و همه صفحات آن، با قلم غبار استادانه ای به خط شکسته نستعلیق «ساده» نویسی شده است یعنی اتصال و پیوستگی حروف و کلمات، در آن کمتر دیده میشود
بیاض موزه رضا عباسی، قطع: در ابعاد 2/14 در 1/6، خط شکسته نستعلیق خفی ممتاز، سال کتابت 81-1179 شامل 84 ورق، اشعار درویش عبدالمجید و شعرای معاصر، که نمونه کاملی از سبک مستقل عبدالمجید در نگارش است این بیاض که به تعبیری، دفترچه تمرین استاد است، به خواهش دوست شاعر و معاشر وی، حاجی لطف علی بیک آذر، صاحب تذکره «آتشکده» نوشته شده است و ترکیبات بدیع، صفحه آرائی های متنوع و کم نظیر و تجارب نو و ارزنده استاد در این اثر، زمینه ساز خلق شاهکار دیگری از ایشان، چون بیاض سنه هزار و صد و هشتاد دو قمری، میباشد	تصویر بیاض سال های 81-1179 ه ق - موزه رضا عباسی

صفحات بیاض سنه 1182 ق از بهترین آثار درویش عبدالمجید طالقانی

بیاض سنه 1182، قطع: 5/8 در 5/18 ، خط شکسته نستعلیق (کامل) خفی و غبار ممتاز، دارای 9 مجلس آب رنگ بسیار عالی هم زمان است این نسخه بسیار ظریف و نفیس و استثنائی، جنگ اشعار شعرای مختلف و معاصرین درویش است که به خواهش خداداد بیکا، یکی از بزرگان هنردوست آن روزگار به تحریر درآمده است کتابت این اثر با قلم خفی صورت گرفته، غیر از رباعیات آن که با قلم غبار نوشته شده و در صفحات آخر کتاب آورده شده است این اثر به خط ممتاز شکسته تحریر کامل میباشد که در بین کتاب ها و بیاض های باقی مانده از استاد، تاکنون رتبه اول را دارا است و در هر صفحه آن، هنر چلیپا نویسی، کاملا منحصر به فرد است

کلیات سعدی کتابخانه کاخ گلستان، قطع ربعی حجیم، ابعاد 13 در 5/19 خط شکسته نستعلیق خفی ممتاز. تاریخ کتابت 1182 این نسخه بسیار ظریف و نظیف کلیات شیخ اجل سعدی شیرازی است که به خط استوار و شیوای شکسته نستعلیق درویش عبدالمجید کتابت شده و جلد زیبائی دارد. تعداد صفحات کتاب: دارای 712 صفحه و هر صفحه 12 سطر در متن و 24 نیم سطر در حاشیه کتابت دارد تزئینات: تمامی صفحات کتاب، مجدول کمند کشی، زرین بند مشکی و جدول بندی مذهب، منقش در زمینه فیروزه ای ولاجوردی و شنگرفی می باشد. برای تفکیک ابیاب و سرآغاز گلستان، بوستان، غزلیات و بدایع و خواتیم دارای پنج سرلوح مذهب، مرصع، مزدوج، ممتاز و هم چنین صفحات مربوطه، کلا دارای تزئینات فاخر و کاملی است	صفحه اول کلیات سعدی، گلستان، درویش عبدالمجید
صفحه قرآن، خط نسخ محمد هاشم اصفهانی (بروایت درویش) خط شکسته درویش عبدالمجید 1183 ق	حواشی قرآن قطع جیبی ابعاد 19 در 14 که رقم و کاتب نسخه اصلی، مشخص نیست. اثر در کتابخانه کاخ گلستان نگهداری شده و با توجه به ویژگی های حواشی و تاریخ احتمالی تحریر آن، از هر حیث منسوب به درویش عبدالمجید می باشد سایر آثار درویش بعلاوه آثار دیگری شامل دیوان حافظ، بوستان سعدی، ترجیع بند هاتف و غیره، از استاد درویش عبد المجید، در داخل کشور در مجموعه های عمومی یا شخصی، به یادگار باقی مانده است
آثار درویش در خارج از کشور انگلستان - لندن، در یک مجموعه شخصی و نیز در موزه بریتانیا، چندین مرقع به نام درویش وجود دارد که اصالت آنها، مورد تردید است فرانسه – پاریس، شامل بوستان سعدی که از نفیس ترین آثار خط شکسته نستعلیق و مزین به تذهیب و تشعیر و به شیوه چلیپا بر روی زمینه طلائی کار شده است، هم چنین در فهرست نسخ ایرانی در بیبلوتک ناسیونال، مواردی منتسب به درویش وجود دارد، که محل تردید است امارات – دبی، مجموعه از قطعات و مرقعات و یک کتاب جنگ اشعار بسیار نفیس بعلاوه در مصر – قاهره، ایرلند – دوبلین و ترکیه – استانبول، نمونه هایی مربوط به درویش عبدالمجید، وجود دارد که برخی قابل تائید نیست و بقیه نیاز به بررسی بیشتر دارد	صفحه کتاب بوستان، درویش عبدالمجید، 1183 ق

قطعه خط شکسته جلی، درویش عبدالمجید، 1179 ق	فصل چهارم، جلی نویسی در خط شکسته در این فصل از کتاب، با بررسی کارشناسی و دقیق استاد مشعشعی، اعلام شده است که اکثر آثار عبدالمجید طالقانی، ریز نویسی (اقلام خفی) یک دانگ و نیم یا دو دانگ، بوده است لکن با متروک گشتن این شیوه خط شکسته نستعلیق، بازار جلی نویسی با قلم های درشت، بیشتر از دو دانگ تا شش دانگ، که امکان تولید آثار تابلو نقاشی خط، در آنها وجود دارد، به مرور، گسترش یافته است
بعد از به کمال رسیدن خط شکسته نستعلیق توسط درویش عبدالمجید طالقانی، دو تن از پیروان ایشان، یعنی میرزا غلامرضا اصفهانی و سید علی اکبر گلستانه از پیروان مکتب درویش عبدالمجید، در حوزه خط جلی و درشت نویسی، تحول عظیم و موثری در خط شکسته نستعلیق، بوجود آوردند بدست توانای این دو استاد، شکسته نویسی علاوه بر کاربرد عام خود، در ابعاد دیگرش بیشتر مطرح شد و جنبه های تزئینی و انتزاعی آن مورد اقبال و توجه قرار گرفت و خوشنویسان این دوره به تجربیات ارزنده و جدیدی در ارائه ترکیب بندی ها دست یافته و به ادامه تکمیل کار گذشته گان در این زمینه، پرداختند	قطعه خط شکسته جلی، درویش عبدالمجید، 1181 ق
قطعه خط شکسته جلی، میرزا غلامرضا اصفهانی، با رقم عبدالمجید	مرحوم میرزا غلامرضا اصفهانی، از بزرگترین پیروان درویش عبدالمجید طالقانی
مرحوم سید علی اکبر گلستانه، از پیروان برجسته مکتب عبدالمجید طالقانی	قطعه خط شکسته جلی، سید علی اکبر گلستانه، با رقم عبدالمجید
قطعه خط شکسته جلی، سید علی اکبر گلستانه، با رقم درویش عبدالمجید	با بررسی کاملا فنی و در نظر گرفتن تحول کیفیت تحریر برخی حروف در آثار پیروان عبدالمجید، به نظر می رسد، برخی از نمونه خطوط شکسته جلی، که در گذشته آنها را منسوب به عبدالمجید می دانسته اند، در واقع، متعلق به میرزا غلامرضا اصفهانی و سید علی اکبر گلستانه، می باشد اینکه چرا هنرمندان مذکور، آثار خویش را با رقم و امضای درویش عبدالمجید طالقانی، تحریر و جعل کرده اند، محل تامل است. شاید علت اقبال عمومی مردم به خرید یا قبول آثار به نام عبدالمجید، موثر در این امر باشد، کما اینکه، استاد گلستانه، به این موضوع، اشاره کرده است بعلاوه با توجه به تبحر میرزا غلامرضا اصفهانی در خط شکسته نستعلیق، و به خصوص استادی مسلم وی در خط نستعلیق و لکن چه بسا جهت حفظ حرمت استادش، از ارائه و تبلیغ سبک مستقل خویش، اجتناب کرده و به نام عبدالمجید درویش، آثار خودشان را، امضاء کرده و یا به هر دلیل دیگر، آثارشان را به نام عبدالمجید، اعلام کرده اند

قطعه خط شکسته جلی، با رقم گلستانه

فصل پنجم، ویژگی ها و ارزش های بصری در خط شکسته هنر خوشنویسی، دارای ویژگی است که جهت و مسیری خاصی را دنبال میکند. ادامه خط در خطاطی، هدفش حرکت به سوی مقصدی است که هنرمند آنرا در ذهن خود طراحی کرده و با اجرای نقشه ذهنی، در صدد القاء به بیننده است خطوط عمودی نظر را به بالا جلب می نماید. خطهای افقی احساس یکنواختی ایجاد می کند. خط مورب، محرک است و خط منحنی، انسان را در یک روند نرم و مطبوع قرار می دهد. بعلاوه ترکیب این خطوط، در انسان، احساس های متفاوتی ایجاد می کند. لذا اوج هنرمندی خطاط یا نقاش، در ایجاد هدفمندی معنی دار، در استفاده از خطوط در اثر هنری است حروف در شکسته نستعلیق، به جهت سرعت در نگارش، تغییراتی نسبت به نستعلیق دارد. عنوان مثال، حذف دندانه های حرف سین، یا شیوه های تکمیلی حروفی مثل «ی» یا «م» و غیره. در نتیجه در شکسته نستعلیق، تنوع بسیار زیادی وجود دارد. بعلاوه دور بیشتر حروف آن نسبت به سطح، از مشخصه های بارزی است که موجب منحنی ها و قوس های نرم و موزون و چشم نواز میگردد

بعلاوه تکرار حروف و کلمات بر روی یکدیگر (نستعلیق، شکسته ویا ترکیبی) در شکل های مختلف و اقلام ریز و درشت، ترکیبات دل انگیزی بوجود می آورد. کما اینکه، در دوره های معاصر، با الهام از مباحث قبلی، حوزه نقاشی خط، بوجود آمده است. لذا در ترکیبات شکلی، حروف متنوع خط شکسته، موجب بروز طرح های بیشتری از هنرمندان میگردد که آثار ارزش مندی در این حوزه، پدید آمده است خط شکسته به دلیل دارا بودن ترکیبات شکلی متعدد و متنوع آن برای بیان عصیانگری و فرونشاندن و به تصویر کشیدن غلیان احساسات درونی هنرمند، بسیار مناسب است. لکن دست توانای عبدالمجید، این هیولای طغیانگر را، چنان رام و مطیع کرده است، که اوج هیجان درونی وی را، بر روی صفحه، به منصه ظهور رسانده است

قطعه خط شکسته جلی درهم، سید علی اکبر گلستانه

چند نمونه امضاء و رقم درویش عبدالمجید طالقانی

درویش با مشق شکسته، بدون نقطه، در پی ایجاد اثر انتزاعی خط است . حتی رقم و امضای درویش عبدالمجید، دارای ترکیبات بدیع و بی مانندی می باشد. لذا کمتر میتوان دو رقم کاملا یکسانی در آثار استاد دید و البته هر کدام، شاهکاری بی مانند است . کما آنکه، میرزا غلامرضا اصفهانی و گلستانه، هیمن تفکر و شیوه درویش را در قلم جلی، به کار برده و آثار بی مانندی خلق کرده اند

فهرست شکسته نویسان در بخش پایانی نوشتاری کتاب، جناب استاد مشعشعی، با بیان اینکه بعد از فوت مرحوم دکتر مهدی بیانی، فهرست نویسی شکسته نویسان، ناتمام مانده است، فهرست جامعی از تمامی شکسته نویسان، بر اساس منابع قبلی و مشاهده حضوری، بیش از چندین دهه، تالیف و ارائه شده است در این فهرست بر اساس حروف الفبا، به معرفی بسیار خلاصه حدود 265 هنرمند برجسته هنر خوشنویسی در حوزه شکسته، از آغاز تا دوره معاصر، اشاره شده است

قطعه خط شکسته، درویش عبدالمجید طالقانی

قطعه خط شکسته مولف کتاب، استاد غلامرضا مشعشعی